“Đất Nước”, một trong những sáng tác tiêu biểu nhất của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm, là một bản trường ca đầy cảm xúc và tư tưởng sâu sắc về cội nguồn, bản sắc và sứ mệnh của dân tộc Việt Nam. Ra đời trong bối cảnh lịch sử đầy biến động của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm không chỉ là một tác phẩm văn học xuất sắc mà còn là lời tự vấn, lời nhắn nhủ thiêng liêng về tình yêu và trách nhiệm đối với Tổ quốc. Bài viết này sẽ đi sâu tìm hiểu về tác phẩm, từ bối cảnh ra đời đến những giá trị nghệ thuật và tư tưởng đã làm nên sức sống bất diệt của nó trong lòng độc giả Việt Nam.
Nguyễn Khoa Điềm và “Mặt Đường Khát Vọng”: Bối Cảnh Ra Đời Của “Đất Nước”
Để hiểu rõ hơn về giá trị và tầm vóc của bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm, chúng ta cần đặt nó trong bối cảnh sáng tác và sự nghiệp văn học của tác giả.
Về tác giả Nguyễn Khoa Điềm
Nguyễn Khoa Điềm (sinh năm 1943) là một nhà thơ, nhà văn lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông thuộc thế hệ các nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Thơ ông thường mang đậm chất chính luận, sử thi nhưng vẫn thấm đẫm chất trữ tình, thể hiện sự chiêm nghiệm sâu sắc về đất nước và nhân dân. Với một tâm hồn nhạy cảm và trí tuệ sắc bén, Nguyễn Khoa Điềm đã góp phần làm phong phú thêm diện mạo của thơ ca cách mạng Việt Nam.
Hoàn cảnh sáng tác và giá trị của tập thơ “Mặt đường khát vọng”
“Đất Nước” là một phần của trường ca “Mặt đường khát vọng”, được Nguyễn Khoa Điềm hoàn thành năm 1971 tại chiến khu Trị-Thiên. Tập trường ca này viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ đô thị miền Nam trong cuộc đấu tranh chống Mỹ. Trong đó, đoạn trích “Đất Nước” được coi là một đỉnh cao, thể hiện những suy tư, trăn trở của nhà thơ về cội nguồn, lịch sử, văn hóa và vai trò của nhân dân trong việc tạo dựng nên Đất Nước. Tác phẩm không chỉ là tiếng lòng của một thế hệ mà còn là thông điệp vững bền về tinh thần dân tộc và ý chí độc lập.
Nội Dung “Bài Thơ Đất Nước Của Nguyễn Khoa Điềm”: Định Nghĩa Về Quê Hương
Bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm được trình bày với thể thơ tự do, linh hoạt, tạo không gian rộng lớn để nhà thơ gửi gắm những chiêm nghiệm sâu sắc. Đoạn trích dưới đây thể hiện những định nghĩa độc đáo và đầy sáng tạo về Đất Nước, bắt đầu từ những điều gần gũi, bình dị nhất đến những khái niệm lịch sử, văn hóa vĩ đại:
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa…” mẹ thường hay kể
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn
Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng
Đất Nước có từ ngày đó…
Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất Nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm
Đất là nơi “con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc”
Nước là nơi “con cá ngư ông móng nước biển khơi”
Thời gian đằng đẵng
Không gian mênh mông
Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ
Đất là nơi Chim về
Nước là nơi Rồng ở
Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng
Những ai đã khuất
Những ai bây giờ
Yêu nhau và sinh con đẻ cái
Gánh vác phần người đi trước để lại
Dặn dò con cháu chuyện mai sau
Hằng năm ăn đâu làm đâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ
Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần Đất Nước
Khi hai đứa cầm tay
Đất Nước trong chúng mình hài hoà nồng thắm
Khi chúng ta cầm tay mọi người
Đất nước vẹn tròn, to lớn
Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang đất nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng
Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó san sẻ
Phải biết hoá thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên Đất Nước muôn đời…
Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái
Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại
Chín mươi chín con voi góp mình dựng Đất tổ Hùng Vương
Những con rồng nằm im góp dòng sông xanh thẳm
Người học trò nghèo giúp cho Đất Nước mình núi Bút, non Nghiên.
Con cóc, con gà quê hương cùng góp cho Hạ Long thành thắng cảnh
Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha
Ôi Đất Nước sau bốn ngàn năm đi đâu ta cũng thấy
Những cuộc đời đã hoá núi sông ta…
Em ơi em
Hãy nhìn rất xa
Vào bốn ngàn năm Đất Nước
Năm tháng nào cũng người người lớp lớp
Con gái, con trai bằng tuổi chúng ta
Cần cù làm lụng
Khi có giặc người con trai ra trận
Người con gái trở về nuôi cái cùng con
Ngày giặc đến nhà thì đàn bà cũng đánh
Nhiều người đã trở thành anh hùng
Nhiều anh hùng cả anh và em đều nhớ
Nhưng em biết không
Có biết bao người con gái, con trai
Trong bốn ngàn lớp người giống ta lứa tuổi
Họ đã sống và chết
Giản dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước
Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng
Họ truyền lửa cho mỗi nhà từ hòn than qua con cúi
Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói
Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân
Họ đắp đập be bờ cho người sau trồng cây hái trái
Có ngoại xâm thì chống ngoại xâm
Có nội thù thì vùng lên đánh bại
Để Đất Nước này là Đất Nước Nhân dân
Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao thần thoại
Dạy anh biết “yêu em từ thuở trong nôi”
Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội
Biết trồng tre đợi ngày thành gậy
Đi trả thù mà không sợ dài lâu
Ôi những dòng sông bắt nước từ lâu
Mà khi về Đất Nước mình thì bắt lên câu hát
Người đến hát khi chèo đò, kéo thuyền vượt thác
Gợi trăm màu trên trăm dáng sông xuôi
Người dạy ta nghèo ăn cháo ăn rau
Biết ăn ớt để đánh lừa cái lưỡi
Cái cuốc, con dao, đánh lừa cái tuổi
Chén rượu đánh lừa cơn mỏi, cơn đau
Con nộm nang tre đánh lừa cái chết
Đánh lừa cái rét là ăn miếng trầu
Đánh lừa thuồng luồng xăm mình xăm mặt
Đánh lừa thằng giặc là chuyện Trạng Quỳnh
Nhưng lạ lùng thay, nhân dân thông minh
Không hề lừa ta dù ca dao, cổ tích
Ta lớn lên bằng niềm tin rất thật
Biết bao nhiêu hạnh phúc có trên đời
Dẫu phải khi cay đắng dập vùi
Rằng cô Tấm cũng làm về hoàng hậu
Cây khế chua có đại bàng đến đậu
Chim ăn rồi trả ngon ngọt cho ta
Đất đai cỗi cằn thì người sẽ nở hoa
Hoa của đất, người trồng cây dựng cửa
Khi ta đến gõ lên từng cánh cửa
Thì tin yêu ngay thẳng đón ta vào
Ta nghẹn ngào, Đất Nước Việt Nam ơi!…
Ta lớn lên khao khát những chân trời
Những mảnh đất chân mình chưa bén được
Những biển khơi chứa mặt trời đỏ rực
Những ngàn sao trôi miết giữa màu xanh Ôi có cách gì ta được ngắm những bình minh
Buổi vũ trụ chớp bùng nên sự sống
Và ánh sáng trên chiếc xe vàng chuyển động
Bỗng một ngày ấm áp kể ta nghe
Về những con ngươi của thiên thể xa xôi
Muốn bầu bạn với con người Trái đất
Ôi phút đó ta vùng lên ngây ngất
Muốn ôm choàng hết tất cả trời mây
Trái tim tay nặng trĩu những mê say
Sẽ gieo xuống làm âm vang mặt đất…
Nhưng em ơi, cái điều trông đợi nhất
Vẫn những gì có thể có hôm nay
Từ hôm nay, trên mảnh đất ta đây
Ta nắm nó như sợi mây vững chãi
Rồi rút dần từ cánh rừng vĩ đại
Của cuộc đời hằng nuôi dưỡng chúng ta
Và diệu kỳ thay! Ta bỗng loá bất ngờ
Ta đã thấy cuộc đời vô hạn
Giữa đất đai, nhân dân, bè bạn
Ta tìm ra ánh sáng của Con Người
Những Con Người làm sông núi sáng tươi…
Những địa danh trôi từ thuở xa xôi
Trôi bằng máu và trôi bằng nước mắt
Đã đọng lại thành tên ngươi, tên đất
Bao năm rồi suốt mặt pha, triền sông
Nhưng không có con người nào đã trôi hết sâu nông
Bằng những người dân miền Tây nghèo khổ
Đây không biển thì rừng làm biển cả
Một biển xanh với cồn sóng ngút trời
Họ bám mình vào tấm rẫy nổi trôi
Rồi gục chết dưới màu xanh vĩnh viễn
Cuộc đời họ mênh mang bất định
Chỉ đó nghèo bám riết lấy màu da
Ôi mây trắng ngang đầu, gió dưới rừng xa
Đất Nước ở đâu? Đâu là Đất Nước?
Kì-ruồng Kù tiệt!
Tiếng suối hay tiếng chim?
Tiếng người hay tiếng chiêng?
Tiếng đá lăn, cây đổ?
Thác gào hay đá nổ?
Kì-ruồng Kù tiệt!
Kì-ruồng Kù tiệt!
Đất Nước! Đất Nước!
Đất Nước trên miệng ta rồi
Trong tim ta mang
Trên chân ta bước
Đất Nước! Đất Nước!
Cả núi rừng thét lên đồng loạt!
Đó là năm dưới thời giặc Pháp
Chúng hất hàng chục chòi Ta-ôi ra khỏi bản đồ
Đẩy họ vào những cánh rừng xanh không Tổ quốc
Chính lúc đó
Lửa đã cháy lên!
Lửa ngàn đời từ mỗi bếp cháy lên!
Đốt nhà! Ta đốt hết nhà!
Dịu con lên lưng vác giáo lên vai
Đánh trăm chiếc cồng xuyên thủng núi
Mắt người già quắc lên cho đàn trẻ theo
Ta đạp rừng nhằm phía Đông bươn tới!
Ôi ta về nguồn! Về nguồn!
Kì-ruồng Kù tiệt!
Kì-ruồng Kù tiệt!
Đất Nước! Đất Nước!
Ôi ta về theo Đất Nước
Ta không chịu làm người dân không Đất Nước
Không Việt Nam
Biển rừng gào lên như muốn níu chân ta
Biển rừng không cuốn ta vào vô định nữa
Ta làm con suối rừng biết tìm sông mà tới
Ta làm con nai biết tìm lối mà về
Mặt trời mọc, mặt trời chỉ hướng
Ôi lòng ta có mặt trời soi sáng
Ta trở về Đất Nước Tổ tiên ơi!…
Và hôm nay
Khi bom thằng Mỹ tới
Cắt ngang những nói nhỏn nhà làng
Chôn những nhà mồ vào đất bụi
Ta đánh lên tiếng cồng
Ta gọi vang rừng vang úi
Đất Nước!
Ta đánh lên tiếng chiêng cho cả Bắc Nam cùng nghe được!
Nghe tấm lòng người Tà-ôi, Pa-kô, Cơ-tu
Thuỷ chung Đất Nước
Rồi ta quăng cồng dưới suối
Rồi ta chử chiêng dưới cây
Ta đi
Trong âm vang yêu nước
Ta đi với rựa và tên
Rựa ta mài vào gỗ thành nương
Tên ta gài xuống đất thành bẫy
Thằng Mỹ vào thì xác mà để đấy!
Thằng nguỵ vào thì xác nó đừng chôn!
Cho cháu con ta, ai sau nữa, được nhìn!
Ôi Đất Nước đầu mũi dao
Đất Nước đầu mũi tên
Đất Nước đầu tiếng chiêng
Đất Nước là ngọn lửa
Đất Nước tràn lên từng đỉnh núi
Đất Nước thiêng liêng…
Đêm nay ta lên hết mặt sông Hồng!
Nước đánh động dưới chân ta rồi
Đất Nước
Đang gọi ta từng hồi trống thúc
Đất Nước xoáy nhào tim ta
Ký ức
Đất Nước muôn đời đang vặn mình, đang sôi…
Chúng ta là người dân miền Nam
Nhưng tôi biết anh gốc gác họ Hoàng Kinh Bắc
Còn tôi họ Nguyễn tỉnh Đông
Huyết thống ta trôi trên bán đảo âm thầm
Hôm nay bỗng réo sôi từng hồi từng trận
Khi cơn lũ đang lao qua châu thổ sông Hồng!
Ta lên hết mặt đê sông Hồng!
Dẫu chỉ bằng tâm tưởng
Ở đâu đó ta không còn nhớ nữa
Sao tổ tiên ta cầm cuốc, cầm cày
Cầm giáo, cầm khiên và cất tiếng hát lưu đày
Để xa châu thổ từ độ ấy…
Ôi những gốc tre tổ tiên ta từng thấy
Vẫn còn nguyên trên bờ bãi sông Hồng
Lúa lên xanh trên những cánh đồng
Cũng có tay cha ông in vào trong lúa
Sâu thẳm quá cho đến từng mái rạ
Cũng có dáng một ngày cha ông khăn gói bước ra
Ôi những gì Người đã ước mơ
Thì bây giờ cũng thơm lá thơm hoa
Nên hôm nay chúng ta
Phải lên hết đê sông Hồng mà giữ lấy!
Đất Nước
Phải chặt tre, đóng cọc mà giữ lấy!
Đất Nước
Phải đan phên, đổ đất mà giữ lấy!
Đất Nước
Phải phá nhà, chặt cây vườn vác ra mà giữ lấy!
Đất Nước
Phải neo người xuống sông, chặn nước mà giữ lấy!
Đất Nước
Đất Nước không thể trôi được!
Máu xương, mồ mả tổ tiên đã trôi đi
Những dòng họ đã trôi đi
Nhưng hôm nay không thể nào trôi được!
Đất Nước
Đang gầm lên trong sóng gió ngất trời
Hàng chục triệu thước khối nước đang lao vào mặt đất
Cuộc xáp trận của vật chất muốn đè vật chất
Của thiên nhiên đè xuống con người
Ta vươn mình gánh lấy đất đai
Ta ném máu xương ta vào làm vật cản
Tất cả ý chí và sinh mạng
Phải được vai dựa vào vai, đùi gối lên đùi
Đẩy con đê sông Hồng tiến lên phía trước
Thắng giặc Mỹ hay thắng giặc nước
Đều nhất tề xung phong!
Sơn Tinh đang nhìn ta lo lắng đăm đăm
Cả nhân loại đang nhìn ta cổ vũ
Con cháu ta mai sau hối hả lật từng trang lịch sử
Ngợp trước con đê sông Hồng lên cao, lên cao…
Chào 4000 năm! Con đê như một cánh tay cao
Của thế trận những người làm chủ
Làm chủ cuộc đời và lướt từng đỉnh lũ
Bảo vệ miền Bắc, chi viện miền Nam!
Mẹ Việt Nam ơi!
Đêm nay con về gối đầu trên cánh tay của Mẹ
Ôi cánh tay rắn rỏi, dịu hiền
Lấm láp bùn lầy nhưng ấm áp niềm tin
Đó là hai cánh đê sông Hồng của Mẹ
Mẹ phả vào mặt con nồng nàn mùi sữa
Của những đồng xa nguyên vẹn như mùa
Con đã đi xa từ thuở ấy đến giờ
Nay bọn Mỹ còn cắt chia Đất Nước
Nhưng đêm đêm con trở về thân thuộc
Ngủ trên cánh tay Mẹ hiền từ cay đắng nuôi con
Trong tháng năm chớp bể mưa nguồn
Ru con lớn và làm người thương Mẹ…
Đã có một thời
Ai muốn vào châu Mỹ La-tinh
Đến trước vịnh Ca-ra-ip
Sẽ không cần dùng địa bàn
Cứ nhìn những xác da đen
Trôi bập bềnh trên biển
Những xác da đen chỉ hướng
Đưa anh vào “mảnh vườn sau” của chủ nghĩa thực dân
Đã có một thời
Ai muốn đến Việt Nam
Cứ theo gót những đàn ngựa phương Bắc
Hay chữ thập trên tàu buôn nước Pháp
Các bạn sẽ tìm ra Việt Nam
Bởi vì ngày ấy
Nước chúng tôi chưa có trên bản đồ thế giới
Ngôn ngữ loài người chưa biết hai chữ “Việt Nam”
Và dẫu bạn đến đây
Chỉ có những tên đô hộ toàn quyền
Đứng ra tiếp bạn
Nhưng hôm nay
Bạn hãy đi theo những đoàn đi bộ tuần hành
Mang những lá cờ sao vàng
Ở Pa-ri, ở Mát-xcơ-va hay Xtốc-khôm
Bạn sẽ đến được Việt Nam tôi đó
Bởi vì Việt Nam hôm nay
Nằm giữa lòng thế giới
Nằm trong tim nhân loại
Nằm trên con đường dẫn ta tới giá trị Con Người…
Bởi vì Việt Nam hôm nay
Là Việt Nam chống Mỹ
Chúng tôi gánh trên vai hành trang nặng nề của thế kỷ
Để bạn bình tâm bước vào ngưỡng cửa Tự do…
Bạn đến đây
Đã có Bác Hồ
Và Nhân dân tôi sẵn sàng đón bạn
Dẫu Người đi vắng
Bạn có thể đến nhà Người thăm một khóm hoa
Rồi cùng nhân dân tôi trò chuyện
Nhân dân tôi đẩy tình yêu mến
Đã được Người dặn dò trước phút đi xa…
Bạn hỏi vì sao cũng tôi yêu quý Bác Hồ
Bởi vì Người là Người đầu tiên
Về với Đất Nước chúng tôi
Mang chủ nghĩa Mác-Lê nin
Chứa trong trái tim yêu nước nhất
Khi Người đặt tay lên
Hòn đất Việt Nam đầu biên giới
Thì từ đó
Đất không phải là đất nữa
Đất là chiến hào
Đất là cạm bẫy
Đất là hoa trái
Nuôi chúng tôi, che chúng tôi cầm súng lên đường!
Có Người, chúng tôi có lại Hùng Vương
Có lại dáng búp sen nghìn năm của chùa Một Cột
Và những búp sen miền Nam tận bùn lầy Đồng Tháp
Có Người, cũng đã thành thơ
Có Người, mỗi mũi tên đồng Cổ Loa
Không chịu vùi dưới đất
Không nằm yên trong viện bảo tàng
Chúng bay lên xé gió thời gian
Mở hết đường bay qua thăng trầm lịch sử
Để cắm vào đầu giặc Mỹ!
Có Người, pho Bồ Tát nghìn tay nghìn mắt
Biết toả hào quang từ hàng chục cánh tay
Có Người, pho Bồ Tát triệu Lý chỉ còn đầu
Vẫn nguyên vẹn trong lòng chúng tôi nhờ búi tóc thời vua Hùng để lại
Và pho Kim Cương trên đôi chân vững chãi
Dẫu mất đầu vẫn giữ một dáng đứng Việt Nam
Đấy, Đất Nước chúng tôi đổ vỡ biết bao lần
(Cả những pho từ bi cũng không ngoài hoạn nạn
Nhưng có Người, những cái mất đi phải trả về hình dáng)
Quá khứ được nhìn từ đôi mắt Hôm Nay
Và Hôm Nay từ đôi mắt Ngày Mai
Chúng tôi sống bằng Tương lai một nửa
Bằng tình yêu vô hạn những con người
Như Hôm Nay nhìn Đất Nước cắt đôi
Chúng tôi đã thấy ngày hàn gắn…
Bởi vì Người là người đầu tiên
Yêu miền Nam trong trái tim mình
Yêu tuổi trẻ miền Nam 25 năm
Chưa có được ngày hạnh phúc
Mà Người dạy chúng tôi
Hãy bền gan đánh giặc
Dẫu phải chết cũng không khuất phục:
“Không có gì quý hơn Độc lập, Tự do!”
Chúng tôi là con cháu Bác Hồ
Có nghĩa là chúng tôi giống Bác
Những gì còn non nớt
Chúng tôi học tập để sống, chiến đấu như Người
Bởi vì Người là đất nước của chúng tôi
Mỗi sợi tóc trắng của Người đều ghi ngày gian khổ nhất
Của Đất Nước, những năm dài đánh giặc
Đôi dép của Người mòn vẹt gót
Người đã đi những ngả đường Đất Nước hành quân
Trái cà Người ăn
Cũng là trái cà nuôi người anh hùng đầu tiên – Thánh Gióng
Cây gậy Người cầm
Cũng có thể tìm trong trăm ngàn gậy vượt Trường Sơn
Ý chí của Người
Ý chí toàn dân tộc
Lý tưởng của Người
Sự sống chúng tôi mang…
Hồ Chí Minh – Việt Nam
Bạn và tôi cùng gọi
Hồ Chí Minh – Việt Nam
Em nghe không trái thị đã rơi xuống tay Người
Trái không chỉ rơi vì sức hút đất đai
Trái rơi vì tay Người ao ước
Khi trái chạm vào tay Người và Người ấp ủ
Thì lừng hương tay Người và Người ấp ủ
Thì Lừng hương và cô Tấm bước ra
Đi trả thù và sống Tự do…
Không rơi xuống bùn, ơi trái thị quê ta
Để bùn lấm và thành bùn vạn kiếp
Rơi vào tay Người, đó là định luật
Của đấu tranh và nhân nghĩa Việt Nam
Tuổi trẻ ơi trong sương gió tháng năm
Ta đã lớn rồi, chín đầy hy vọng
Hãy ngã xuống tay Nhân dân, hỡi sắc vàng của nắng
Hỡi hương thơm của nồng mặn mồ hôi..
Hãy ngã vào tay Nhân dân, đừng vãi đừng rơi
Đừng do dự, đừng hoài nghi nữa
Hãy yêu Nhân dân và nghe Người nhắn nhủ
Hãy tìm sức mạnh mình trên cơ thể Nhân dân
Nhân dân đang đi lên đội ngũ trùng trùng
Thế vô tận của nghìn năm giết giặc
Lửa đã cháy hồng hào mặt đất
Mùa chín tình yêu, mùa chín hận thù!
- Không bao giờ xương máu phải bơ vơ
Ôi sông núi nghìn ngàn dặm đất
Có nghe tiếng chúng con: Xin có mặt
Nguyện làm người xung kích của quê hương
Đây tiếng hát chúng con:
Tiếng hát xuống đường!
Những Thông Tin Quan Trọng Về “Bài Thơ Đất Nước”
Bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm không chỉ gây ấn tượng bởi nội dung mà còn bởi những thông tin và sự ảnh hưởng sâu rộng của nó:
Thể loại và thời kỳ sáng tác
Tác phẩm được viết theo thể thơ tự do, cho phép tác giả thể hiện cảm xúc và tư tưởng một cách phóng khoáng, không gò bó. Đây là đặc điểm nổi bật của thơ ca hiện đại Việt Nam, đặc biệt trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ. Bài thơ thuộc thời kỳ văn học hiện đại, giai đoạn 1945-1985, phản ánh rõ nét tinh thần và bối cảnh xã hội Việt Nam lúc bấy giờ.
Sự hiện diện trong chương trình giáo dục và đề thi quốc gia
“Đất Nước” đã trở thành một tác phẩm quen thuộc và không thể thiếu trong các chương trình giáo dục. Cụ thể, tác phẩm này đã được sử dụng trong sách giáo khoa Văn học 12 giai đoạn 1990-2006 và sách giáo khoa Ngữ văn 12 từ năm 2007. Giá trị của nó còn được khẳng định qua việc trích đoạn bài thơ này đã được sử dụng trong đề thi tốt nghiệp THPT quốc gia môn Ngữ văn các năm 2017, 2020, 2024. Điều này cho thấy tầm quan trọng của tác phẩm trong việc giáo dục thế hệ trẻ về lòng yêu nước và ý thức dân tộc.
Các tác phẩm liên quan và tuyển tập tiêu biểu
Bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm không đứng độc lập mà nằm trong dòng chảy văn học phong phú. Tác phẩm này đã được tuyển chọn vào nhiều tuyển tập thơ danh giá, điển hình như tập “Thơ Việt Nam 1945-1985 (1985)”.
Cùng với “Đất Nước”, Nguyễn Khoa Điềm còn có nhiều tác phẩm khác đáng chú ý như “Cáp quang”, “Uống rượu với bác Dương Văn Vượng”, “Mùa xuân ở A Đời”, “Thơ tặng cháu ngoại”, “Báo bão”.
Trong chủ đề về đất nước, có thể kể đến các bài thơ khác như “Tiếng vọng kêu” (Trần Đăng Khoa), “Cái ngủ mày ngủ cho lâu” (Khuyết danh Việt Nam), “Chiếc xe lu” (Trần Nguyên Đào), “Đôi ngả” (Nguyễn Văn Từ), và thậm chí cả những hồi thơ cổ điển như “Hồi 07: Kiều gửi duyên Thúy Vân” (Nguyễn Du) cũng có thể liên hệ đến tinh thần dân tộc và sự giữ gìn bản sắc.
Giá Trị Vượt Thời Gian Của “Bài Thơ Đất Nước Của Nguyễn Khoa Điềm”
“Đất Nước” không chỉ là một bài thơ, mà là một công trình văn hóa, lịch sử và nhân văn được Nguyễn Khoa Điềm gói gọn trong từng câu chữ.
Đất Nước của nhân dân, của ca dao thần thoại
Điểm đặc sắc nhất của bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm là tư tưởng “Đất Nước của Nhân dân”. Đất Nước không phải là khái niệm trừu tượng mà được định hình từ những gì gần gũi nhất trong đời sống thường ngày: miếng trầu bà ăn, cây tre đánh giặc, gừng cay muối mặn tình nghĩa vợ chồng, hạt gạo nuôi sống con người. Nhà thơ đã khéo léo lồng ghép các yếu tố văn hóa dân gian, ca dao, cổ tích, truyền thuyết (Lạc Long Quân – Âu Cơ, Thánh Gióng, núi Vọng Phu, hòn Trống Mái, Trạng Quỳnh) để khẳng định Đất Nước là sự kết tinh của lịch sử, văn hóa được tạo dựng và truyền giữ qua bao thế hệ. Đây là đất nước được tạo nên bởi những con người vô danh, giản dị, những người đã “làm ra Đất Nước” và “giữ và truyền cho ta”. Khái niệm về Đất Nước qua góc nhìn của nhân dân giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về trách nhiệm của mình trong việc [bảo vệ môi trường] cho thế hệ mai sau, cũng như gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống.
Đất Nước trong đấu tranh và dựng xây
Bài thơ còn là bức tranh sống động về Đất Nước trong suốt chiều dài lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm. Từ “trồng tre mà đánh giặc” đến hình ảnh “con trai ra trận, con gái trở về nuôi cái cùng con” hay “đàn bà cũng đánh” khi giặc đến nhà. Đặc biệt, những đoạn thơ cuối cùng thể hiện khí thế sục sôi của nhân dân miền núi trong kháng chiến chống Pháp, rồi đến cuộc chiến chống Mỹ, nhấn mạnh tinh thần kiên cường, bất khuất của dân tộc. Đất Nước là nơi con người sẵn sàng “ném máu xương ta vào làm vật cản” để bảo vệ từng tấc đất, từng dòng sông, từng con đê. Điều này làm nổi bật tinh thần yêu nước và đấu tranh của người Việt, một chủ đề quan trọng không chỉ trong thơ ca mà còn trong các tác phẩm [soạn văn 9 bài đấu tranh cho một thế giới hòa bình].
Tầm nhìn về tương lai và trách nhiệm thế hệ trẻ
Nguyễn Khoa Điềm không chỉ nhìn về quá khứ mà còn hướng tới tương lai. Ông khẳng định trách nhiệm của thế hệ trẻ hôm nay trong việc tiếp nối truyền thống, “gắn bó san sẻ”, “hoá thân cho dáng hình xứ sở”, để “làm nên Đất Nước muôn đời”. Tác giả còn nhắc đến vai trò của Bác Hồ – người đã mang lý tưởng Mác-Lênin về với Đất Nước, thức tỉnh ý chí độc lập, tự do và niềm tin vào tương lai tươi sáng. Tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình cũng góp phần tạo nên một Đất Nước bền vững, như ý nghĩa sâu sắc trong những [lời phát biểu trong đám cưới] truyền thống. Từ những hình ảnh cụ thể, gần gũi, tác giả đã nâng tầm Đất Nước thành một biểu tượng thiêng liêng, đòi hỏi sự chung sức, đồng lòng của toàn dân để bảo vệ và phát triển.
Kết luận
Bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm là một kiệt tác của văn học Việt Nam, định nghĩa lại khái niệm Đất Nước một cách toàn diện và sâu sắc, từ góc độ lịch sử, văn hóa đến tầm vóc của nhân dân. Tác phẩm không chỉ khơi gợi lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc mà còn nhắc nhở mỗi người về trách nhiệm của mình đối với việc giữ gìn và phát huy những giá trị mà ông cha đã dày công tạo dựng. Với những giá trị vượt thời gian, “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm sẽ mãi là nguồn cảm hứng bất tận, là hành trang tinh thần quý báu cho các thế hệ người Việt trên hành trình xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Tài liệu tham khảo
- Nguyễn Khoa Điềm (1971). Trường ca Mặt đường khát vọng.
- Bộ Giáo dục và Đào tạo. Sách giáo khoa Văn học 12 và Ngữ văn 12 (các giai đoạn).
- Tuyển tập Thơ Việt Nam 1945-1985 (1985).