Trong dòng chảy bất tận của văn học Việt Nam, bài thơ Bạn Đến Chơi Nhà của Tam Nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến luôn chiếm một vị trí đặc biệt trong lòng độc giả. Không chỉ là một tác phẩm tiêu biểu cho thể thơ Nôm Đường luật, bài thơ còn là một bức tranh sống động về tình bạn chân thành, giản dị và một triết lý sống cao đẹp, vượt lên trên mọi giá trị vật chất tầm thường. Với ngôn ngữ mộc mạc mà thâm thúy, Nguyễn Khuyến đã vẽ nên một khoảnh khắc đời thường, nhưng lại hàm chứa bao điều sâu sắc về tình người.
Tam Nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến: Cuộc đời và sự nghiệp
Nguyễn Khuyến (1835 – 1909), tên thuở nhỏ là Thắng, quê ở thôn Vị Hạ, làng Vị, xã Yên Đổ, nay thuộc Trung Lương, Bình Lục, Hà Nam. Ông sinh ra trong một gia đình nghèo khó nhưng nổi tiếng thông minh và hiếu học. Sự nghiệp khoa bảng của Nguyễn Khuyến lẫy lừng khi ông đỗ đầu cả ba kỳ thi: Hương, Hội, Đình, từ đó được người đời gọi là Tam Nguyên Yên Đổ – một danh xưng cao quý và hiếm có.
Ông từng giữ chức quan khoảng mười năm, nhưng khi thực dân Pháp hoàn tất việc xâm chiếm Bắc Bộ, Nguyễn Khuyến đã quyết định cáo quan về quê nhà ở ẩn. Quyết định này không chỉ thể hiện tấm lòng yêu nước mà còn khẳng định khí tiết thanh cao, không muốn cộng tác với triều đình bù nhìn. Cuộc sống ẩn dật nơi thôn dã đã tạo điều kiện cho ông chắp bút nên nhiều tác phẩm văn học giá trị, phản ánh tâm tư của một nhà nho tài năng trước thời cuộc. Những tác phẩm ấy, dù không trực tiếp nói về vật chất, nhưng lại ẩn chứa giá trị tinh thần to lớn, đôi khi còn hơn cả giá vàng hôm nay kim thành huy hay những của cải hữu hình khác.
“Bạn Đến Chơi Nhà”: Tác phẩm tiêu biểu của thơ Nôm Đường luật
Trong số các sáng tác của Nguyễn Khuyến, bài thơ Bạn Đến Chơi Nhà được đánh giá là một trong những tác phẩm thành công và tiêu biểu nhất. Nó không chỉ là dấu ấn cá nhân của nhà thơ mà còn là đại diện xuất sắc cho thể thơ Nôm Đường luật Việt Nam nói chung, với những nét đặc trưng về niêm, luật, đối, vần được vận dụng một cách tài tình, khéo léo.
Bài thơ được sáng tác trong một khoảnh khắc đáng nhớ, ở cái tuổi “xưa nay hiếm” của tác giả. Nó bộc lộ cảm xúc dạt dào khi Nguyễn Khuyến đón tiếp một người bạn cố tri – người mà ông đã quen biết từ thuở còn làm quan nơi chốn kinh thành. Giờ đây, họ gặp lại nhau giữa không gian thanh bình của thôn quê – nơi chôn rau cắt rốn của nhà thơ. Từng câu chữ trong bài thơ đều toát lên vẻ mượt mà, thanh cao, chứa đựng tình cảm thắm thiết, gắn bó và đầy chất nhân văn. Nó phản ánh tâm hồn chất phác, sống bằng tình nghĩa của một con người trọn vẹn, không quá quan tâm đến những mẫu bông tai vàng 18k đẹp hay những thứ xa hoa phù phiếm khác.
Khám phá vẻ đẹp ngôn ngữ và ý nghĩa sâu sắc của bài thơ
Lời reo vui đón bạn và tình huống “trớ trêu”
Câu thơ mở đầu của bài thơ Bạn Đến Chơi Nhà vang lên như một tiếng reo vui bất ngờ, niềm hạnh phúc vỡ òa khi gặp lại cố nhân. Đó là khởi nguồn cho tất cả tình huống và cảm xúc mà tác giả muốn gửi gắm. Niềm vui ấy càng trở nên đặc biệt khi cuộc gặp gỡ diễn ra nơi chốn thôn dã, mộc mạc, chứ không phải chốn phồn hoa đô hội. Tình nghĩa bạn bè khi đó càng thêm quý báu, bền chặt, cho thấy sau bao vinh hoa phú quý nơi kinh thành, họ vẫn nhớ về nhau và tìm đến nhau để hàn huyên tâm sự.
Tuy nhiên, niềm vui lớn lao ấy lại đặt tác giả vào một tình huống “tiến thoái lưỡng nan” đầy trớ trêu và hài hước. Dù tấm lòng nồng hậu, hiếu khách, nhưng hoàn cảnh gia đình lại eo hẹp, không có gì để tiếp đãi bạn:
- Trẻ con thì đi vắng cả
- Chợ thì lại ở xa
- Ao sâu, cá khó chài
- Vườn hoang, rau rụng lá…
Một loạt những lý do được liệt kê, vẽ nên cảnh tượng một gia đình nhà thơ chân chất, nghèo khó nơi thôn quê. Sự vắng bóng của mọi lễ vật tiếp khách, ngay cả miếng trầu tối thiểu cũng không có, khiến người đọc không khỏi bật cười trước sự hóm hỉnh, chân thật của nhà thơ. Tình huống này, dù khó xử, lại trở thành chất liệu để Nguyễn Khuyến làm nổi bật giá trị cốt lõi của tình bạn. Nó nhắc nhở chúng ta về những giá trị đích thực, đôi khi không phải là những thứ dễ dàng có được như khi nằm mơ thấy người khác cho tiền, mà là những điều sâu sắc hơn, cần sự vun đắp từ tâm hồn.
Tình bạn chân thành vượt lên mọi lễ nghi vật chất
Lời thơ tự nhiên, vui vẻ và trong sáng tạo nên một thanh điệu hoạt bát, toát lên rõ rệt sự hiếu khách của chủ nhà. Dù tất cả đều thiếu thốn, nhưng câu thơ cuối cùng của bài thơ Bạn Đến Chơi Nhà lại chứa đựng sự bất ngờ, lý thú và những cảm xúc dạt dào, khó tả: “Bác đến chơi đây, ta với ta.”
Ba từ “ta với ta” chính là tâm điểm, là trọng tâm của toàn bộ tác phẩm. Nó làm thay đổi âm điệu bài thơ, trở nên thân mật và ngất ngây. Cụm từ này không mang ý nghĩa trống vắng, hiu quạnh như “ta với ta” trong bài Qua đèo Ngang của Bà huyện Thanh Quan (diễn tả nỗi cô đơn nơi đất khách quê người). Ngược lại, “ta với ta” trong bài của Nguyễn Khuyến là biểu tượng cho tình bạn nồng thắm, chân thành, thanh tao và trong sáng, vượt lên trên mọi lễ nghi hay của cải vật chất tầm thường.
Nhà thơ đã rất khéo léo lột tả sự nhiệt tình, tấm lòng mến khách trước hoàn cảnh bất ngờ, thiếu thốn. Đằng sau những câu từ dân dã, hóm hỉnh là hai tâm hồn chân chất, nhỏ nhẹ, đang hướng về nhau bằng tình cảm. Tình cảm chính là điều mà tác giả mong đợi, khao khát nhất, và chỉ riêng nó cũng đủ sưởi ấm cho buổi trò chuyện, gặp mặt. Nó thể hiện một quan niệm về tình bạn vượt lên trên những phép tắc xã giao hay sự phù hợp với tuổi tác trong lễ nghĩa.
“Bạn Đến Chơi Nhà”: Triết lý sống và giá trị nhân văn sâu sắc
Nhìn chung, bài thơ Bạn Đến Chơi Nhà được xây dựng trên hình ảnh không có gì về vật chất – không phải là thiếu thốn tuyệt đối, mà là sự thiếu thốn có chủ ý, để rồi đúc kết một triết lý sâu sắc trong câu “Bác đến chơi đây, ta với ta”. Bài thơ không chỉ là lời bộc bạch chân tình của tác giả về niềm vui khi bạn đến chơi nhà, mà còn là một triết lý sống, một bài học, một định hướng về chuẩn mực: tình bạn chân chính cao hơn mọi của cải, vật chất.
Tác phẩm khẳng định giá trị vĩnh cửu của tình nghĩa, sự giản dị và lòng chân thành trong cuộc sống. Nó dạy chúng ta rằng, điều quan trọng nhất không phải là mâm cao cỗ đầy hay những lễ nghi rườm rà, mà là tấm lòng, sự thấu hiểu và sẻ chia giữa những người bạn tri kỷ. Thông điệp này vẫn vẹn nguyên giá trị cho đến tận ngày nay, nhắc nhở mỗi chúng ta trân trọng những mối quan hệ chân thành, đặc biệt là trong bối cảnh xã hội hiện đại mà nhiều người mải mê chạy theo vật chất. Nó là một lời nhắc nhở về cách cúng nhà mới thuê hay xây dựng một tổ ấm, quan trọng nhất vẫn là tình cảm và sự gắn kết của những con người sống trong đó.
Kết luận
Bài thơ Bạn Đến Chơi Nhà của Nguyễn Khuyến là một kiệt tác của văn học Việt Nam, một minh chứng hùng hồn cho vẻ đẹp của tình bằng hữu và triết lý sống giản dị mà sâu sắc. Với giọng văn mộc mạc, hóm hỉnh, nhưng chứa đựng bao niềm trăn trở và tình cảm chân thành, bài thơ không chỉ là một tác phẩm để thưởng thức mà còn là một bài học đạo đức, một nguồn cảm hứng bất tận về giá trị của tình người. Hãy dành thời gian đọc và cảm nhận sâu sắc hơn về tác phẩm này để thấy được chiều sâu tâm hồn của Tam Nguyên Yên Đổ, và để tự mình chiêm nghiệm về ý nghĩa đích thực của tình bạn trong cuộc sống.
Tài liệu tham khảo
- Văn học Việt Nam Trung đại