Nguyễn Khoa Điềm là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Thơ ông cuốn hút độc giả bởi sự hòa quyện tinh tế giữa cảm xúc nồng nàn và những suy tư sâu lắng của một trí thức về đất nước, con người Việt Nam. Lời thơ Nguyễn Khoa Điềm không hoa mỹ, kiểu cách mà giản dị như lời tự sự, lời tâm tình thủ thỉ. Tuy nhiên, chính sự bình dị ấy lại có sức lay động, ám ảnh tâm tư người đọc lâu dài, bởi những triết lý sâu sắc được chuyển hóa qua hình tượng thơ độc đáo và những tứ thơ đầy tính phát hiện. Trong số đó, bài thơ “Mẹ và quả” là một tác phẩm dung dị nhưng ẩn chứa nhiều liên tưởng mang tính nhân văn sâu sắc.
Tổng quan về nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm và bài “Mẹ và quả”
Vài nét về tác giả Nguyễn Khoa Điềm
Nguyễn Khoa Điềm sinh năm 1943 tại Thừa Thiên Huế, là một nhà thơ, nhà văn và chính khách Việt Nam. Ông nổi tiếng với những tác phẩm thơ giàu chất trí tuệ, thể hiện tình yêu quê hương đất nước, con người và những trăn trở, suy tư về số phận dân tộc. Các tác phẩm của ông thường mang âm hưởng trữ tình, sâu lắng nhưng cũng rất gần gũi với đời sống thường nhật.
Cấu trúc và giai điệu của bài thơ
Bài thơ “Mẹ và quả” được chia làm ba khổ với tổng cộng 12 dòng thơ. Âm lượng của mỗi dòng không đồng đều, dao động giữa 5 dòng 7 chữ và 7 dòng 8 chữ. Giai điệu của bài thơ không đặt nặng sự mượt mà hay du dương. Tác giả ít chú trọng đến việc phối thanh, gieo vần mà chủ yếu tập trung vào việc bộc lộ cảm xúc chân thành, những suy nghĩ nghiêm túc được gửi gắm qua những hình ảnh thơ bình dị, giúp người đọc khắc ghi mãi trong tâm trí.
Ý nghĩa nhan đề “Mẹ và quả”
Nhan đề “Mẹ và quả” nghe có vẻ đơn giản, nhưng lại không thoáng qua nhẹ nhàng mà đọng lại, gợi mở trong mỗi chúng ta nhiều suy ngẫm về người mẹ. Mẹ đã trải qua bao vất vả để cưu mang, chăm chút cho nhiều “thứ quả” trên đời, trong khi đạo sống của con người luôn nhắc nhở “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”. Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm mở đầu những dòng suy tư cảm xúc về mẹ bằng giọng tự sự, như lời tâm tình chia sẻ những kỷ niệm thân thương về mẹ, về mái ấm gia đình quây quần sinh hoạt bên nhau. Đôi khi, nhìn lại hành trình trưởng thành, chúng ta cần một cách kiểm tra lại xem mình đã thực sự xứng đáng với công lao ấy chưa.
Phân tích sâu sắc ba khổ thơ “Mẹ và quả”
Khổ 1: Công lao vun trồng và những mùa quả của mẹ
Bài thơ mở đầu với những dòng cảm xúc về hình ảnh người mẹ tảo tần, gắn bó với mảnh vườn của mình:
Những mùa quả mẹ tôi hái được
Mẹ vẫn trông vào tay mẹ vun trồng
Những mùa quả lặn rồi lại mọc
Như mặt trời, khi như mặt trăng
Những công việc vun trồng của mẹ diễn ra ngày này qua ngày khác, mùa này sang mùa khác, tưởng chừng đơn giản nhưng lại hàm chứa bao mong mỏi lớn lao. Mẹ trông cậy vào những thành quả tốt đẹp, khi đã dày công chăm sóc với ý thức trách nhiệm cao chứ không hề bỏ mặc cho cây phát triển tùy tiện. Ý thơ của Nguyễn Khoa Điềm đã gợi ra một mảnh vườn xanh tươi, nơi bóng dáng mẹ ẩn hiện dưới giàn bí, len lỏi giữa những luống khoai, vồng ớt, hàng cà lam lũ. Hình ảnh này gợi nhớ đến nỗi vất vả của người mẹ trong thơ Nguyễn Duy khi “ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa”, bà mẹ tất bật mà xót xa:
Mẹ ta không có yếm đào
Nón mê thay nón quai thao đội đầu
Rối ren tay bí tay bầu
Váy nhuộm bùn, áo nhuộm nâu bốn mùa
Kết quả của công lao khó nhọc ấy là “những mùa quả lặn rồi lại mọc” tiếp nối, đem lại cuộc sống no đủ cho đàn con, cho gia đình. Những mùa quả “như mặt trời” rộ chín với màu cam vàng, ớt đỏ, bí ngô già; “khi như mặt trăng” trắng dịu màu hoa, xanh màu ngọc như quả cà, quả bầu, quả mướp. Lời thơ còn gợi ra một bầu không khí thanh khiết, yên bình của chốn hương đồng gió nội quê nhà, giúp mỗi chúng ta tạm rời xa thế giới đô thị ồn ào, vội vã, xô bồ, tìm về quê quán xưa để đắm mình trong hoài niệm tuổi thơ hạnh phúc, lâng lâng với dòng sữa ngọt ngào nuôi dưỡng phần xác và lời ru ấm áp của mẹ bồi dưỡng phần hồn trong sáng, thanh cao. Những lời bài hát Y Moan hay bất cứ giai điệu trữ tình nào cũng không thể diễn tả hết tình cảm ấy.
Khổ 2: So sánh độc đáo giữa “con” và “quả”
Từ vườn cây của mẹ, Nguyễn Khoa Điềm chuyển nhịp tự nhiên sang “vườn người” với những nhận xét so sánh hóm hỉnh mà thâm trầm:
Lũ chúng tôi từ tay mẹ lớn lên
Còn những bí và bầu thì lớn xuống
Chúng mang dáng những giọt mồ hôi mặn
Rỏ xuống lòng thầm lặng mẹ tôi
Từ bàn tay chăm sóc chu đáo và tấm lòng yêu thương, quý mến của mẹ dành cho cây, cho con, nên tất cả đều phát triển tốt đẹp. Những đứa con cao lớn dần lên cả về thể chất lẫn đời sống tâm hồn; còn bí, bầu thì lớn xuống, dài to ra. Tất cả đều là sự kết tinh của bao nhọc nhằn lao khổ của mẹ. Tác giả đã có một liên tưởng thú vị, mang theo tấm lòng biết ơn trân trọng dành cho mẹ khi hình dung bí, bầu “chúng mang dáng những giọt mồ hôi mặn/Rỏ xuống lòng thầm lặng mẹ tôi”. Ý thơ Nguyễn Khoa Điềm gợi ta nhớ đến bài ca dao nói về nỗi vất vả của mẹ, của người nông dân một nắng hai sương:
Mồ hôi mà rỏ xuống đồng
Lúa mọc trùng trùng sáng cả đồi nương
Mồ hôi mà đổ xuống vườn
Dâu xanh lá tốt vấn vương tơ lòng
Khổ 3: Nỗi niềm trăn trở của người con khi mẹ già
Từ chuyện bầu bí, mạch thơ chuyển hẳn sang chuyện người con. Dòng ý thức của nhà thơ, với tư cách là một đứa con, ông băn khoăn lo lắng khi “mẹ già như chuối chín cây” mà mình vẫn còn là thứ quả non xanh:
Và chúng tôi, một thứ quả trên đời
Bảy mươi tuổi mẹ mong chờ được hái
Tôi hoảng sợ ngày bàn tay mẹ mỏi
Mình vẫn còn một thứ quả non xanh
Trên đời này, ai trồng cây mà không mong thu hái mùa quả ngọt. Cây năm nào cũng có quả, mất mùa này còn hy vọng mùa sau. Còn những đứa con là thứ quả vô giá mà người mẹ chăm chút mòn mỏi qua bao năm tháng mới hy vọng đến độ chín – mới chín chắn – vững vàng, thành đạt. Trong góc nhìn quan tâm, bao dung của người mẹ, những đứa con dù tuổi đã lớn nhưng biết đâu vẫn nông nổi, dại khờ. Chỉ một lầm lạc, sai trái là có thể di hại một đời người; nên mẹ luôn dõi theo con từng bước. Niềm hạnh phúc lớn lao của cha mẹ chính là được chứng kiến sự thành đạt của các con. Trách nhiệm của những người con là phải tu dưỡng, học tập, rèn luyện để trở thành nhân cách có đạo đức, có văn hóa, có nghề nghiệp vững chắc, để mẹ yên lòng khi bàn tay đã mỏi. Đó là sự báo hiếu ý nghĩa nhất. Đây là một năm cá nhân quan trọng để chúng ta nhìn nhận lại bản thân.
Nhà thơ đã sử dụng phép nói giảm, nói tránh như “ngày bàn tay mẹ mỏi” mà “mình vẫn còn một thứ quả non xanh” làm cho ý thơ nghe có vẻ nhẹ; nhưng thực ra nó có sức nặng lay thức tất cả chúng ta. Những đứa con trên cõi đời này hãy sống sao cho mẹ yên lòng thanh thản. Đừng tự biến mình thành thứ quả sâu, quả độc làm đau lòng mẹ; rồi khi cài lên ngực mình bông hồng trắng, mà hối hận thì đã quá muộn màng! Dù mẹ có thể cần đến sự chăm sóc của bệnh viện Xanh Pôn hay bất kỳ cơ sở y tế nào, thì sự hiếu thảo của con vẫn là liều thuốc tinh thần quý giá nhất.
Kết luận
Vần thơ trong bài thơ “Mẹ và quả” ngân lên như lời tỉ tê tâm sự giản dị, chân thành của Nguyễn Khoa Điềm với mỗi chúng ta về người mẹ yêu kính của thi sĩ. Nhưng dư âm của nó đã tạo ra những con sóng lan tỏa lâu dài trong trường tình cảm, trong ý thức của bạn đọc, từ đó mà mỗi người cần phải biết sống sao cho đúng nghĩa một con người ân tình, hiếu thảo. Thông qua tác phẩm này, Nguyễn Khoa Điềm muốn bày tỏ tình cảm yêu thương và lòng biết ơn sâu sắc đến công lao sinh thành, dưỡng dục của người mẹ kính yêu. Đồng thời, bài thơ còn gửi gắm một thông điệp lan tỏa tình yêu thương, nhắn nhủ đến bạn đọc hãy yêu thương những bậc sinh thành của mình khi còn có thể. Hãy trân trọng từng khoảnh khắc và biến mỗi ngày thành một hành trình báo hiếu ý nghĩa.